Ο άνθρωπος υπάρχει στον πλανήτη για περίπου 300.000 χρόνια. Η πιο επικίνδυνη από όλες εκείνες τις μέρες, η μέρα που το είδος μας πιθανότατα έφτασε πιο κοντά από οποιοδήποτε άλλη στο να αφανιστεί από το πρόσωπο της Γης, ήρθε στις 27 Οκτωβρίου του 1962.
Και το άτομο που πιθανότατα έκανε περισσότερα από οποιονδήποτε για να αποτρέψει εκείνη την επικίνδυνη μέρα από το να γίνει υπαρξιακή καταστροφή ήταν ένας ήσυχος αξιωματικός του σοβιετικού ναυτικού ονόματι Vasili Arkhipov.
Εκείνη την ημέρα, ο Arkhipov υπηρετούσε στο πυρηνικά εξοπλισμένο σοβιετικό υποβρύχιο B-59 σε διεθνή ύδατα, κοντά στην Κούβα. Ήταν το αποκορύφωμα της κουβανικής πυραυλικής κρίσης, η οποία ξεκίνησε νωρίτερα τον ίδιο μήνα, όταν ένα αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροπλάνο U-2 εντόπισε στοιχεία νεόδμητων εγκαταστάσεων στην Κούβα, όπου αποδείχθηκε ότι σοβιετικοί στρατιωτικοί σύμβουλοι βοηθούσαν στην κατασκευή τοποθεσιών ικανών να εκτοξεύουν πυρηνικούς πυραύλους προς τις ΗΠΑ, που βρίσκονται λιγότερο από 100 μίλια μακριά.
Αυτό οδήγησε στην πιο ασταθή αντιπαράθεση του Ψυχρού Πολέμου μεταξύ των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης, 13 ημέρες υψηλών διακυβεύσεων μεταξύ δύο πυρηνικών δυνάμεων που βρίσκονταν ένα λάθος μακριά από τον ολοκληρωτικό πόλεμο.
Ο Πρόεδρος John F. Kennedy είχε διατάξει αυτό που ονόμασε «καραντίνα» της Κούβας, τοποθετώντας έναν στολίσκο ναυτικών πλοίων στα ανοικτά των ακτών του νησιού για να εμποδίσει τα σοβιετικά πλοία να μεταφέρουν όπλα στην Κούβα και απαιτώντας από την ΕΣΣΔ να αφαιρέσει τους πυραύλους. Στις 27 Οκτωβρίου, το ρωσικό υποβρύχιο B-59, το οποίο βρισκόταν στον βυθό για αρκετές μέρες, περιπλανήθηκε ανάμεσα από 11 αμερικανικά αντιτορπιλικά και το αεροπλανοφόρο USS Randolph. Τα αμερικανικά πλοία άρχισαν να ρίχνουν προειδοποιητικές βολές γύρω από το υποβρύχιο.
Η πρόθεση δεν ήταν να καταστραφεί αλλά να αναγκαστεί να βγει στην επιφάνεια, όπως είχαν ήδη ενημερώσει οι Αμερικανοί αξιωματούχοι στη Μόσχα. Όμως, άγνωστοι στην Ουάσιγκτον, οι αξιωματικοί του B-59 δεν είχαν επαφή με τους ανωτέρους τους και είχαν κάθε λόγο να πιστεύουν ότι οι Αμερικανοί ομόλογοι τους προσπαθούσαν να τους βυθίσουν.
«Σκεφτήκαμε, «Αυτό είναι, το τέλος», θυμάται το μέλος του πληρώματος Vadim Orlov. «Ένιωθα σαν να κάθομαι σε ένα μεταλλικό βαρέλι, το οποίο κάποιος χτυπά συνεχώς με μια βαριοπούλα».
Το τέλος δεν θα ερχόταν μόνο για το υποβρύχιο και το πλήρωμά του, αλλά ενδεχομένως για ολόκληρο τον κόσμο. Αποκομμένοι από την εξωτερική επικοινωνία, επηρεασμένοι από τις βολές, με χαλασμένο κλιματισμό και αύξηση της θερμοκρασίας και των επιπέδων διοξειδίου του άνθρακα στο υποβρύχιο, το πιο προφανές συμπέρασμα για τους αξιωματικούς του B-59 ήταν ότι ο παγκόσμιος πόλεμος είχε ήδη ξεκινήσει. Αλλά το υποβρύχιο είχε στη διάθεσή του ένα όπλο για το οποίο οι αξιωματικοί των ΗΠΑ δεν γνώριζαν: μια πυρηνική τορπίλη 10 κιλοτόνων. Και οι αξιωματικοί του είχαν άδεια από τους ανωτέρους τους να το εκτοξεύσουν χωρίς επιβεβαίωση από τη Μόσχα.
Δύο από τους ανώτερους αξιωματικούς του υποβρυχίου ήθελαν να εκτοξεύσουν την πυρηνική τορπίλη. Ανάμεσα τους ο αρχηγός του, Valentin Savitsky, ο οποίος σύμφωνα με έκθεση από το Αρχείο Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ, αναφώνησε: «Θα τους καταστρέψουμε τώρα! Θα πεθάνουμε, αλλά θα τους βυθίσουμε όλους, δεν θα γίνουμε η ντροπή του στόλου».
Ευτυχώς, ο καπετάνιος δεν είχε την αποκλειστική διακριτική ευχέρεια για την εκτόξευση. Και οι τρεις ανώτεροι αξιωματικοί έπρεπε να συμφωνήσουν και ο Vasili Arkhipov, ο 36χρονος δεύτερος λοχαγός και αρχηγός του επιτελείου ταξιαρχίας, αρνήθηκε να δώσει τη συγκατάθεσή του. Έπεισε τους ανώτατους αξιωματικούς του υποβρυχίου ότι οι εκτοξεύσεις των Αμερικανών είχαν όντως σκοπό να οδηγήσουν το B-59 στην επιφάνεια, άλλωστε δεν υπήρχε άλλος τρόπος για τα αμερικανικά πλοία να επικοινωνήσουν με το σοβιετικό υποβρύχιο, και πως η εκτόξευση της πυρηνικής τορπίλης θα ήταν μοιραίο λάθος. Το υποβρύχιο βγήκε στην επιφάνεια, απομακρύνθηκε από την Κούβα και επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση.
Οι ψύχραιμοι ηρωισμοί του Arkhipov δεν σημάδεψαν το τέλος της κουβανικής πυραυλικής κρίσης. Την ίδια μέρα, ο Αμερικανός πιλότος U-2 Rudolf Anderson καταρρίφθηκε ενώ βρισκόταν σε αποστολή αναγνώρισης πάνω από την Κούβα. Ο Anderson ήταν το πρώτο και μοναδικό θύμα της κρίσης, ένα γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πόλεμο αν ο Πρόεδρος Kennedy δεν είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η εντολή πυροδότησης δεν είχε δοθεί από τον Σοβιετικό πρωθυπουργό Nikolai Khrushchev.
Αυτό το παραλίγο επεισόδιο νηφάλιασε και τους δύο ηγέτες, οδηγώντας τους σε ανοιχτές διαπραγματεύσεις που τελικά οδήγησαν σε απόσυρση των σοβιετικών πυραύλων στην Κούβα, σε μια μεταγενέστερη απόσυρση των αμερικανικών πυραύλων από την Τουρκία και στο τέλος του πλησιέστερου σημείου που έχει φτάσει ο κόσμος σε έναν ολοκληρωτικό πυρηνικό πόλεμο.
Σε μια κατάσταση τόσο περίπλοκη και πιεσμένη όπως η κρίση των πυραύλων της Κούβας, όταν και οι δύο πλευρές λειτουργούσαν με περιορισμένες πληροφορίες και δεκάδες χιλιάδες πυρηνικές κεφαλές (τις περισσότερες, πρέπει να σημειωθεί, τις κατείχαν οι ΗΠΑ), καμία ενέργεια ήταν πραγματικά δεν θα οδηγούσε οριστικά στον πόλεμο ή την ειρήνη. Αλλά οι ενέργειες του Arkhipov εξακολουθούν να αξίζουν ιδιαίτερους επαίνους. Παγιδευμένος σε ένα πετρελαιοκίνητο υποβρύχιο χιλιάδες μίλια μακριά από το σπίτι του και απειλούμενος με ασφυξία και θάνατο, ο Arkhipov σκέφτηκε λογικά. Αν είχε συμφωνήσει με την απόφαση να εκτοξεύσει μια πυρηνική τορπίλη, που πιθανότατα θα εξάτμιζε ένα αμερικανικό αεροπλανοφόρο και θα σκότωνε χιλιάδες ναύτες, θα ήταν πολύ πιο δύσκολο για τον Kennedy και τον Khrushchev να υποχωρήσουν. Και η πιο επικίνδυνη μέρα στην ανθρώπινη ιστορία μπορεί κάλλιστα να ήταν μια από τις τελευταίες μας.
Για το θάρρος του, ο Arkhipov ήταν το πρώτο άτομο που έλαβε το βραβείο Future of Life από το μη κερδοσκοπικό οργανισμό The Future of Life Institute (FLI), το 2017. Ήταν μετά θάνατον, ο Arkhipov πέθανε το 1998, πριν οι πράξεις του γίνουν ευρέως γνωστές. Αλλά μπορεί, όπως είπε ο πρόεδρος του FLI, Max Tegmark, στην τελετή απονομής, «αναμφισβήτητα το πιο σημαντικό πρόσωπο στη σύγχρονη ιστορία».
Κανένα πυρηνικό όπλο δεν έχει χρησιμοποιηθεί σε πόλεμο από τον ατομικό βομβαρδισμό του Ναγκασάκι στις 9 Αυγούστου 1945. Αλλά καθώς οι εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας αυξάνονται λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, και καθώς ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν εκφράζει κρυφές απειλές για την εκμετάλλευση των πυρηνικών της χώρας του, θα πρέπει να θυμόμαστε την απαίσια δύναμη αυτών των όπλων. Και πρέπει να θυμόμαστε εκείνους, όπως τον Vasili Arkhipov, που σε στιγμές μιας σημαντικής υπαρξιακής απόφασης επιλέγουν τη ζωή και όχι την εξαφάνιση.
