Στην ύστερη σοβιετική εποχή, μόνο δύο φορές ο στρατός της Ρωσίας διέκοψε την καθημερινή ζωή των απλών πολιτών. Η πρώτη περίπτωση ήταν η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία το 1968, η οποία πέρασε σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη από πολλούς Ρώσους, επειδή λίγοι γνώριζαν τι συνέβαινε.
Η δεύτερη ήταν η εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979, η οποία είχε πολύ μεγαλύτερες συνέπειες. Για πολλούς ανθρώπους, το θέαμα των φερέτρων ψευδαργύρου, που επέστρεφαν αεροπορικώς από μια μακρινή χώρα του Νότου, ακόμη και όταν ο μαρξισμός-λενινισμός έχανε την επικαιρότητά του στο εσωτερικό, κατέρριψε τα ηθικά θεμέλια του σοβιετικού σχεδίου, σημειώνεται σε ανάλυση του Foreign Affairs.
Το 2022, ο στρατός της Μόσχας διέκοψε για άλλη μια φορά τη ζωή των απλών πολιτών με μια εισβολή – και το αποτέλεσμα ήταν ακόμη χειρότερο από οποιοδήποτε από αυτά τα προηγούμενα γεγονότα: Η Ρωσία μόλις έζησε την πιο τρομακτική χρονιά στη μετασοβιετική ιστορία.
Ωστόσο, παρά τις αυξανόμενες απώλειες ζωών και τις σκληρές ηθικές ήττες, δεν υπήρξε συντριβή των εθνικών θεμελίων. Σίγουρα, οι Ρώσοι διχάζονται και οι απόψεις τους πολώνονται, καθώς οι άνθρωποι κουράζονται από τον πόλεμο. Αλλά αντί να αποδυναμώσει την εξουσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» απλώς την ενίσχυσε.
Πώς συντρίβει κάθε διαφωνία
Όσοι φοβούνται τον Πούτιν, είτε έχουν εγκαταλείψει τη χώρα είτε σιωπούν. Το καθεστώς διαθέτει ένα τρομερό οπλοστάσιο εργαλείων να χρησιμοποιήσει εναντίον οποιουδήποτε μιλάει ή εκφράζει με άλλο τρόπο την αντίθεσή του.
Έχει χρησιμοποιήσει το νομικό σύστημα για να συντρίψει κάθε διαφωνία, επιβάλλοντας σταλινικές ποινές φυλάκισης σε αντιπολεμικούς ακτιβιστές. Έχει εφεύρει το δικό της ισοδύναμο των κίτρινων αστεριών (σ.σ. το φορούσαν οι Εβραίοι στην χιτλερική Γερμανία), για να παρενοχλεί, να απειλεί και να εκφοβίζει όσους θεωρούνται «ξένοι πράκτορες».
Έχει κλείσει ή μπλοκάρει την πρόσβαση σε όλα σχεδόν τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. Και έχει κολλήσει την ανεπίσημη ετικέτα του «εθνικού προδότη» σε όποιον δεν εκφράζει την ικανοποίησή του για την αύξηση της καταστολής από το κράτος, τον πόλεμο και το όλο και πιο προσωπικό στρατιωτικό, αστυνομικό και κρατικό καθεστώς που τον καθοδηγεί.
Και έτσι, αντί να διαμαρτυρηθούν, οι περισσότεροι Ρώσοι έχουν καταστήσει σαφές ότι προτιμούν να προσαρμοστούν. Ακόμα και η φυγή από τη χώρα δεν είναι απαραίτητα μια μορφή διαμαρτυρίας: για πολλούς είναι απλώς μια ρεαλιστική απάντηση στο πρόβλημα του πώς να αποφύγουν να σκοτωθούν ή να γίνουν δολοφόνοι.
Είναι αλήθεια ότι ο πληθυσμός είναι πιο ανήσυχος από ποτέ. Σύμφωνα με έρευνες κοινής γνώμης, το άγχος των Ρώσων έφτασε σε νέα ύψη το 2022, αν και επέστρεψε σε λίγο-πολύ ανεκτά επίπεδα όταν η απειλή της επιστράτευσης υποχώρησε προσωρινά.
Αλλά η προσαρμογή έχει γίνει το κυρίαρχο ρωσικό χαρακτηριστικό. Πού θα τελειώσει; Προς το παρόν, φαίνεται ότι δεν υπάρχει όριο.
Θάνατος και εξάρτηση
Ο Πούτιν χτίζει μια νέα αυτοκρατορία, αλλά δεν πάει καλά. Οι άνθρωποι φεύγουν μαζικά. Ένας από τους βασικούς πυλώνες της σοβιετικής αυτοκρατορίας ήταν τα μεγαλοπρεπή κομμουνιστικά οικοδομικά έργα.
Αλλά ο σημερινός «αυτοκράτορας» έχει βαλθεί να αποκαταστήσει την αυτοκρατορία της Μόσχας, καταστρέφοντας τα ίδια αυτά κομμουνιστικά έργα με ρωσικούς πυραύλους – ένα σημαντικό μέρος της ουκρανικής υποδομής, στην οποία επιτίθεται ο Πούτιν, χτίστηκε από τους δικούς του προκατόχους του εικοστού αιώνα.
Παρόλα αυτά, το 2022 – ένα έτος πολέμου και μόνιμου σοκ – δεν έχει κάνει πολλά για να αλλάξει τη λαϊκή αποδοχή του καθεστώτος. Αυτό δεν είναι απλώς ένα αμυντικό αντανακλαστικό των απλών Ρώσων – «Η χώρα μου, σωστά ή λάθος» ή «Οι ηγέτες μας ξέρουν καλύτερα, αφού έχουν περισσότερες πληροφορίες από εμάς».
Αντίθετα, πρόκειται για μια αμφίπλευρη αντίδραση, που προσπαθεί να κρατήσει την πραγματικότητα μακριά. Από τη μία πλευρά, εκφράζεται με την επιθυμία για εκδίκηση κατά του εχθρού, ο οποίος δεν θεωρείται πλέον καν άνθρωπος.
Από την άλλη, εδράζεται στη φαντασίωση ότι οι φυσιολογικοί καιροί μπορούν να συνεχιστούν σε μια χώρα, στην οποία η διάπραξη βίας κατά των ξένων και η αυτοθυσία με ηρωικό θάνατο στο πεδίο της μάχης γίνονται κοινωνικά αποδεκτές νόρμες.
Αυτή η μορφή συναισθηματικής προστασίας εξηγεί γιατί οι περισσότεροι Ρώσοι βλέπουν το 2022 ως μια πολύ δύσκολη χρονιά – αλλά λιγότερο δύσκολη από την πρώτη χρονιά της πανδημίας ή το χάος των αρχών της δεκαετίας του 1990.
Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις του ανεξάρτητου Κέντρου Levada, μέχρι το τέλος του 2022, οι φόβοι για μαζική καταστολή, αυθαιρεσία και κυβερνητική καταστολή είχαν στην πραγματικότητα υποχωρήσει σε σχέση με λίγους μήνες νωρίτερα.
Όλα αυτά τα εργαλεία της τυραννίας χρησιμοποιήθηκαν με αυξανόμενη δύναμη κατά τη διάρκεια του έτους και, παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι δήλωσαν ότι ανησυχούσαν λιγότερο γι’ αυτά απ’ ό,τι πριν. Αυτή η μειωμένη ανησυχία δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της πίεσης για τη διατήρηση της ενότητας εν καιρώ πολέμου, είναι μια συνειδητή απροθυμία να αναγνωριστεί ότι κάτι έχει αλλάξει – μια επιθυμία για αυτοεξαπάτηση.
Φοβούνται Γ’ Παγκόσμιο
Παρεμπιπτόντως, σύμφωνα με τα στοιχεία των δημοσκοπήσεων, ο μόνος μεγάλος φόβος που εκφράζουν οι άνθρωποι στο ίδιο υψηλό επίπεδο με παλαιότερα είναι η προοπτική ενός νέου παγκόσμιου πολέμου. Αυτό φαίνεται να είναι το μόνο πράγμα για το οποίο ο μέσος Ρώσος δεν εξαπατά τον εαυτό του.
Σημαντικό μέρος του πληθυσμού έχει σχεδόν παραβλέψει την παραβίαση του ίδιου του κοινωνικού συμβολαίου, που ο Πούτιν έθεσε χρόνια πριν από την έναρξη της «ειδικής επιχείρησης» στην Ουκρανία.
Από την αρχή, οι αξιωματούχοι διαβεβαίωναν ότι ήταν απλώς επαγγελματίες στρατιωτικοί που έκαναν τη δουλειά τους και υποσχέθηκαν στους Ρώσους ότι, εφόσον υποστήριζαν το καθεστώς, οι βασικές ανάγκες θα ικανοποιούνταν και η κανονική ζωή θα συνεχιζόταν. Τώρα, φυσικά, αυτή η υπόσχεση δεν μπορεί πλέον να ισχύει.
Ο Πούτιν απαιτεί από το έθνος να συμμετάσχει σε αυτό που έχει ξεκινήσει και αποδεικνύεται ότι χρειάζεται τα σώματα των ίδιων των Ρώσων για να τα προσφέρουν ως θυσία.
Μεγαλύτερη εξάρτηση και από την σοβιετική εποχή
Βοηθάει το γεγονός ότι πολλοί Ρώσοι είναι απόλυτα εξαρτημένοι από το κράτος. Σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, το ποσοστό των κοινωνικών πληρωμών στο πραγματικό εισόδημα του πληθυσμού είναι σήμερα μεγαλύτερο από ό,τι ήταν στη σοβιετική εποχή.
Παρά την ανάδυση μιας οικονομίας της αγοράς και μιας σημαντικής τάξης ανθρώπων που είναι αυτάρκεις, ο Βλαντίμιρ Πούτιν έχει κάνει ό,τι μπορεί για να διασφαλίσει ότι ο οικονομικός ρόλος του κράτους παραμένει όσο το δυνατόν μεγαλύτερος. Και έχει χρησιμοποιήσει την εισροή «πετροδολαρίων» για να προωθήσει αυτό τον στόχο.
Τον Μάρτιο του 2022, το 80% των Ρώσων «υποστήριξε σίγουρα» ή «κυρίως υποστήριξε» τον πόλεμο της Ρωσίας, σύμφωνα με δημοσκόπηση του Levada Center. Για την ακρίβεια, υποστήριζαν «τις ενέργειες των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων στην Ουκρανία».
Τότε, η κοινή γνώμη δεν ήταν έτοιμη να τον θεωρήσει «πόλεμο», και όχι μόνο επειδή οι άνθρωποι θα μπορούσαν να διωχθούν ποινικά επειδή τον αποκαλούσαν έτσι, αλλά γιατί υπέθεταν ότι θα ήταν μια σύντομη στρατιωτική εκστρατεία.
Μέχρι τον Δεκέμβριο, οι όροι είχαν αλλάξει. Δεν υπήρχε πλέον καμία αμφιβολία ότι η Ρωσία διεξάγει πόλεμο, σε σημείο που κορυφαίοι αξιωματούχοι, προσπαθώντας να δικαιολογήσουν τις κατά συρροή αποτυχίες του στρατού, τον αποκαλούσαν «πόλεμο με το ΝΑΤΟ».
Διχασμένη η κοινωνία
Μέχρι τότε, ό,τι κι αν διέπραττε ο Πούτιν εξακολουθούσε να έχει τη γενική υποστήριξη του 71% των ερωτηθέντων, αλλά το τμήμα του πληθυσμού που τον «υποστήριζε σίγουρα» είχε πέσει από 52% τον Μάρτιο, σε μόλις 41% τον Δεκέμβριο.
Μεταξύ εκείνων που είναι περισσότερο απογοητευμένοι από το λουτρό αίματος του Πούτιν είναι οι νεότεροι Ρώσοι και οι άνθρωποι που αντλούν τις πληροφορίες τους από το Διαδίκτυο και όχι από τη ρωσική τηλεόραση. Τον Δεκέμβριο, το 50% των ερωτηθέντων τάχθηκε υπέρ των ειρηνευτικών συνομιλιών, έναντι μόλις 40% που πίστευε ότι ήταν καλύτερο να συνεχιστούν οι μάχες.
Η κοινωνία είναι διχασμένη. Αλλά τι γίνεται με την ανάληψη ευθύνης για την «κρεατομηχανή» του Πούτιν; Τον Μάιο του 2022, όταν έγινε σαφές ότι ο πόλεμος δεν θα τελείωνε τόσο γρήγορα όσο είχε προγραμματιστεί – και οι ίδιοι οι Ρώσοι δεν είχαν ακόμη εμπλακεί άμεσα στις μάχες – ο αριθμός των ερωτηθέντων που εξέφρασαν την αίσθηση ηθικής ευθύνης για τους θανάτους ανθρώπων στην Ουκρανία αυξήθηκε για λίγο.
Μετά από αυτό, ωστόσο, σταθεροποιήθηκε ως οριακό φαινόμενο: σήμερα, μόνο ένας στους τέσσερις Ρώσους εκφράζει κάποιο βαθμό ευθύνης για τον πόλεμο και μόλις ένας στους δέκα θεωρεί τον εαυτό του «σίγουρα» υπεύθυνο.
Αντίθετα, περίπου έξι στους δέκα απαλλάσσουν τον εαυτό τους από κάθε ευθύνη για τους θανάτους ανθρώπων από ένα αδελφικό έθνος, στο οποίο πολλοί από αυτούς έχουν συγγενείς και γνωστούς…
