Είναι δύσκολο να μην αποθαρρυνθείς έστω και λίγο όταν διαβάζεις για την αξιοσημείωτη αλλαγή της μοίρας των νότιων GIPS (Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία και Ισπανία) στην Ευρωζώνη (εικόνα, επάνω, από το Reuters).
Στις 14 Ιανουαρίου, οι Financial Times ήταν οι πιο πρόσφατοι που εντάχθηκαν σε μια αυξανόμενη ειδησεογραφική τάση που αναλύει την πρόσφατη «αντιστροφή της τύχης», με τη Γερμανία και τη Γαλλία ν’ αντιμετωπίζουν προβλήματα και τα νότια κράτη ν’ αναπτύσσονται.
Μερικά χρόνια ανάπτυξης για την Ελλάδα ελαφρώς άνω του μέσου όρου δεν μπορούν απλώς να διαγράψουν περισσότερο από μια δεκαετία οικονομικής κατάρρευσης
Λίγα χρόνια οικονομικής ανάπτυξης γύρω στο 2% δεν πρόκειται να κάνουν τη μεγάλη διαφορά
Αλλοι είχαν ήδη αναρωτηθεί εάν η Πορτογαλία και η Ελλάδα (και, κατ’ επέκταση, τα άλλα έθνη GIPS) έχουν εγκαταλείψει το φαύλο μοντέλο ανάπτυξης που βασίζεται στη ζήτηση – αγοράζοντας αγαθά από τη Γερμανία με γερμανικό κεφάλαιο που ρέει ελεύθερα στην Οικονομική και Νομισματική Ενωση της Ευρώπης (ΟΝΕ), χτίζοντας έτσι το οικονομικό τους μοντέλο με πίστωση και χρέος – και το έχουν αντικαταστήσει μ’ ένα άλλο που καθοδηγείται από τις εξαγωγές.
Πολλά απ’ αυτά τα άρθρα έχουν είτε έναν δυσάρεστο ηθικολογικό χαρακτήρα είτε έναν εξίσου προβληματικό τόνο «προσαρμοστικότητας».
Σύμφωνα με τα πρώτα, η ΕΕ, η ΕΚΤ, ο ΟΟΣΑ και άλλοι παρόμοιοι θεσμοί είχαν δίκιο: βάλτε τάξη στο σπίτι σας μέσω σκληρών διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και θα ευημερήσετε, γράφει σε ανάλυσή του ο Bob Hancké, Ανώτερος Επισκέπτης Συνεργάτης στο London School of Economics.
Τα δεύτερα φαίνεται ν’ αντιλαμβάνονται τη διαδικασία ως μέρος της φυσικής παρακμής και αναγέννησης στον καπιταλισμό: άλλες φορές κερδίζεις, άλλες φορές χάνεις – μια «αντιστροφή τύχης», πράγματι. Η τύχη, βλέπετε, είναι αυτό που σας συμβαίνει, όχι αυτό που κάνετε να συμβεί.
Ακόμα φτωχός
Οταν οι φτωχότεροι γείτονές μας βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση, θα πρέπει να είμαστε ευτυχισμένοι, φυσικά, όπως είμαι κι εγώ. Αλλ’ αυτές οι πρόσφατες αναφορές δικαιολογούν μερικές αντιφάσεις.
Πρώτον, ένας έλεγχος δεδομένων: η πρόσφατη οικονομική ανάπτυξη μπορεί να εντυπωσιάζει, αλλά παρά την τωρινή επιτυχία τους, δεν ήταν αρκετή για να επαναφέρει τις οικονομίες της Νότιας Ευρώπης στο απόγειό τους πριν τη μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.
Είναι βεβαίως αλήθεια ότι η πανδημία έπληξε σκληρά αυτές τις οικονομίες, όπως όλες τις άλλες, αλλά το ΑΕΠ φούσκωσε επίσης τεχνητά λόγω του πληθωρισμού που ακολούθησε το τέλος των περιορισμών.
Μ’ άλλα λόγια: σε πραγματικούς όρους, προσαρμοσμένους στον πληθωρισμό, τα επίπεδα οικονομικής δραστηριότητας (σ’ αντίθεση με τους ρυθμούς ανάπτυξης) εξακολουθούν στο μεγαλύτερο μέρος τους να βρίσκονται κάτω από τα προ του 2009 υψηλά.
Δεν θα κάνουν τη διαφορά
Η πτώση κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής και κρατικής κρίσης χρέους, η λιτότητα που επέβαλε στη συνέχεια η ΕΕ και οι πραγματικές αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομική δραστηριότητα ήταν απλώς τεράστιες. Λίγα χρόνια οικονομικής ανάπτυξης γύρω στο 2% δεν πρόκειται να κάνουν τη μεγάλη διαφορά.
Η Ελλάδα, για παράδειγμα, εκτιμάται ότι έχασε το 25% της παραγωγής κατά τη διάρκεια της κρίσης δημόσιου χρέους, κάτι που πλησιάζει το μισό απ’ αυτό κατά τη διάρκεια της πανδημίας (όπως και πολλές άλλες χώρες) και η συσταλτική απάντηση της ΕΚΤ στον πληθωρισμό έκοψε μερικές ακόμα ποσοστιαίες μονάδες από το ΑΕΠ.
Μερικά χρόνια ανάπτυξης ελαφρώς άνω του μέσου όρου δεν μπορούν απλώς να διαγράψουν περισσότερο από μια δεκαετία οικονομικής κατάρρευσης.
Μεταρρυθμίσεις από την πλευρά της προσφοράς
Πολύ πιο σημαντικό, ωστόσο, οι πρόσφατες αναφορές των εφημερίδων αγνοούν μια κεντρική αλλά ανησυχητική εξέλιξη. Πολλοί υποστηρίζουν, χωρίς πολλά στοιχεία, ότι οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις από την πλευρά της προσφοράς είναι η βασική αιτία του οικονομικού θαύματος.
Eνα από τα βασικά προβλήματα σε οικονομίες όπως η Ιρλανδία και η Ισπανία ήταν η τεράστια έκρηξη ιδιοκτησίας και κατασκευών (φωτογραφία Reuters/Anushree Fadnavis)
Ενα πρόσφατο άρθρο για την Ιταλία αναφέρει ευέλικτα συστήματα εκπαίδευσης, μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις, εξειδικευμένες στρατηγικές αγοράς προϊόντων, υποστηρικτικές πολιτικές καινοτομίας και εξαιρετική διαχείριση επωνυμίας ως τις βασικές εξηγήσεις για τη μεγάλη εξαγωγική επιτυχία της Ιταλίας.
Τώρα, αυτές οι μεταρρυθμίσεις μπορεί κάλλιστα να έγιναν. Δεν έχω μελετήσει την ιταλική πολιτική οικονομία εδώ και λίγα χρόνια και προτιμώ να μην κρίνω τα γεγονότα. Αλλά πολλά απ’ αυτά τα θετικά στοιχεία υπήρχαν ήδη κατά τη δεκαετία του 2000 και τα περισσότερα από τη δεκαετία του 2010 – αλλά χωρίς τα ευεργετικά αποτελέσματα.
Κατασκευαστική έκρηξη
Κι ενώ μπορεί επίσης να υφίσταται ένας αναπτυσσόμενος, αν και ακόμη αδύναμος, πολιτικοοικονομικός συνασπισμός με εξαγωγικό προσανατολισμό στην Ελλάδα και την Πορτογαλία, οι εξαγωγές αυτών των χωρών (τι ακριβώς;) δεν έχουν ξαφνικά απογειωθεί, ή τουλάχιστον όχι με τρόπους που θα επηρέαζαν την ευρύτερη οικονομική απόδοση, ούτε καν σ’ αυτές τις μικρές οικονομίες.
Αυτές οι προσεγγίσεις παρακάμπτουν εύκολα ένα απλό γεγονός: μεγάλο μέρος της πρόσφατης ανάπτυξης στον Νότο της Ευρώπης φαίνεται να συνδέεται με μια κατασκευαστική έκρηξη, πράσινη ενέργεια, βιομηχανικές κατασκευές και έργα υποδομής όπως ηλιακή, αιολική, μετάβαση σε ηλεκτρικά αυτοκίνητα, μ’ επίδραση στις αλυσίδες εφοδιασμού τους και (εύλογα) χαλαρότερες δημοσιονομικές δαπάνες NextGenerationEU μετά την πανδημία.
Αυτό μπορεί να φαίνεται καλό, αλλά στην πραγματικότητα συνιστά ένα σοβαρό μειονέκτημα. Οσοι από εμάς έχουμε καλή μνήμη, και μπορούμε να σκεφτούμε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000, ίσως να θυμόμαστε ότι ένα από τα βασικά προβλήματα σε οικονομίες όπως η Ιρλανδία και η Ισπανία ήταν η τεράστια έκρηξη ιδιοκτησίας και κατασκευών που διόγκωσε τα περιουσιακά στοιχεία και απορρόφησε εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό (και ως εκ τούτου από άλλους τομείς και επαγγέλματα).
Φούσκα περιουσιακών στοιχείων
Το αποτέλεσμα ήταν ένα βαθιά ανισόρροοπο καθεστώς ανάπτυξης που βασίζεται σε φθηνές πιστώσεις και σε μια φούσκα περιουσιακών στοιχείων, και μια κατάρρευση της βάσης των δεξιοτήτων της οικονομίας καθώς φωτεινά νέα μυαλά προτιμούν καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας στον κατασκευαστικό τομέα από την περαιτέρω εκπαίδευση σε προηγμένους τομείς.
Κάτι τέτοιο φαίνεται να συμβαίνει ξανά σήμερα: ισπανικά κατασκευαστικά έργα προσελκύουν εργάτες από τη Μαδρίτη στην ύπαιθρο με υψηλότερους μισθούς.
Ανεπίσημα προς το παρόν στοιχεία, ίσως, αλλά δεδομένων των κατασκευαστικών αναγκών της πράσινης μετάβασης – από την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης των κατοικιών για την κατασκευή αιολικών και ηλιακών πάρκων μέχρι τις νέες εγκαταστάσεις για πράσινα προϊόντα και παροπλισμό παλαιότερων μαύρων μονάδων – το ξαφνικό δέλεαρ του προστατευόμενου κατασκευαστικού τομέα μπορεί να είναι ο κύριος δείκτης που προαναγγέλλει τις επερχόμενες κρίσεις.
Η ΟΝΕ ως διεθνές νομισματικό καθεστώς
Εάν αυτές οι προσανατολισμένες στην προσφορά αναλύσεις υπερτονίζουν τη οπτική των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και υποβαθμίζουν το ευρύτερο καθεστώς ανάπτυξης από τη σκοπιά της ποικιλίας του καπιταλισμού, αγνοούν επίσης τις διαρθρωτικές διαστάσεις της ΟΝΕ ως διεθνούς νομισματικής ρύθμισης.
Το ξαφνικό δέλεαρ του προστατευόμενου κατασκευαστικού τομέα της πράσινης μετάβασης μπορεί να είναι ο κύριος δείκτης που προαναγγέλλει τις επερχόμενες κρίσεις (φωτογραφία Reuters/Pascal Rossignol)
Η οικονομική ανάπτυξη του Νότου που βλέπουμε σήμερα, τόσο στις ομοιότητες όσο και στις διαφορές της, και τα προβλήματα για τις οικονομίες στον πυρήνα της ΟΝΕ, αντανακλούν σημαντικές πτυχές του χάσματος Βορρά-Νότου που προηγήθηκε της κρίσης της Ευρωζώνης.
Τότε, η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Πορτογαλία και η Ισπανία αναπτύσσονταν ενώ η Γερμανία και σε κάποιο βαθμό η Γαλλία έμοιαζαν να έχουν χάσει την αίγλη τους. Για την κατανόηση αυτής της πραγματικότητας δεν χρειαζόταν η επίκληση εμποδίων από την πλευρά της προσφοράς, όπως υποδηλώνει η οικονομική αναγέννηση της Γερμανίας και της Γαλλίας στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 2000.
Βαθιά και αυξανόμενη οικονομική απόκλιση
Διότι σ’ ένα νομισματικό καθεστώς που κυριαρχείται από μια συντηρητική κεντρική τράπεζα όπως η ΕΚΤ, το ενιαίο ονομαστικό επιτόκιο, που αντικατοπτρίζει τις μέσες οικονομικές συνθήκες στην ΟΝΕ, δεν είναι ποτέ (ή στην καλύτερη περίπτωση μόνο κατά λάθος) το σωστό επιτόκιο για κανένα από τα επιμέρους κράτη-μέλη.
Σε σταθμισμένη βάση, θα είναι πάντα πολύ υψηλό για τις μισές χώρες και πολύ χαμηλό για τις υπόλοιπες, τονώνοντας έτσι τις ήδη αναπτυσσόμενες οικονομίες και πιέζοντας τις καθυστερημένες. Το αποτέλεσμα: βαθιά και αυξανόμενη οικονομική απόκλιση.
Μια συντηρητική κεντρική τράπεζα με την ιεραρχική εντολή της ΕΚΤ «πρώτα ο πληθωρισμός, αργότερα η ανάπτυξη», δεδομένων των ίδιων συνθηκών, θα προκαλέσει ασφυξία στην ανάπτυξη εκτός και αν εξασφαλιστεί ότι ο πληθωρισμός βρίσκεται πλήρως υπό έλεγχο (και, παρά τις πρόσφατες ενθαρρυντικές τυμπανοκρουσίες από την επικεφαλής οικονομολόγο της ΕΚΤ, οι περισσότεροι διοικητές της παραμένουν πολύ επιφυλακτικοί).
Ως εκ τούτου, οι ισχυρές οικονομικές επιδόσεις σε μια χώρα ή ομάδα χωρών συνεπάγονται μηχανικά (σε σταθμισμένους όρους) αδύναμες επιδόσεις σε μια άλλη ομάδα χωρών.
Αγνοούνται τα δομικά στοιχεία
Αυτή η διαδικασία απόκλισης και έλλειψης προσαρμογής μπορεί να μην διευκολυνθεί από διαρθρωτικά προβλήματα στη Γερμανία (και, ίσως, στη Γαλλία), όπως προτείνει ο Wolfgang Münchau σ’ ένα πρόσφατο βιβλίο (αν και μπορεί να παραφουσκώνει τα πράγματα, όπως έχουν κάνει τόσα βιβλία από τη δεκαετία του 1970 για την επερχόμενη γερμανική κρίση – Το απόφθεγμα «Αυτή η εποχή είναι διαφορετική» συνιστά θέμα πίστης και όχι ανάλυσης).
Ομως, ο εντοπισμός της αιτίας των αδύναμων οικονομικών επιδόσεων αποκλειστικά στην πλευρά της προσφοράς, ενώ αγνοούνται τα δομικά στοιχεία του καθεστώτος της συνολικής ζήτησης στην ΟΝΕ, είναι απλώς λάθος.
Η ιδέα που βρίσκεται κάτω από αυτόν τον περιορισμό του μακροκαθεστώτος υπήρχε εδώ και καιρό, στην πραγματικότητα. Ο αείμνηστος Αλαν Γουόλτερς, ένας από τους κορυφαίους οικονομικούς συμβούλους της Θάτσερ (ενδέχεται, δυστυχώς, να μην επιλέγετε πάντα τους φίλους σας σ’ αυτές τις συζητήσεις), έθεσε το πρόβλημα πριν σχεδόν σαράντα χρόνια, όταν επιχειρηματολόγησε κατά της ένταξης του Ηνωμένου Βασιλείου στο Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα.
Η κριτική στην ενιαία νομισματική πολιτική
Ενώ μπορεί να τον οδήγησαν άλλοι παράγοντες εκτός από τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της ΟΝΕ, η κριτική μιας ενιαίας νομισματικής πολιτικής για πολλές χώρες είναι βάσιμη και έκτοτε εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές.
Σ’ ένα νομισματικό καθεστώς που κυριαρχείται από μια συντηρητική κεντρική τράπεζα όπως η ΕΚΤ, το ενιαίο ονομαστικό επιτόκιο δεν είναι ποτέ το σωστό για κανένα από τα επιμέρους κράτη-μέλη
Οσοι απορρίπτουν αυτό το μακροδομικό επιχείρημα επισημαίνουν ότι στην ΟΝΕ τα έθνη-κράτη είναι άσχετες κατηγορίες ή ότι τα δομικά προβλήματα αντισταθμίζονται από εξίσου στενούς σύνθετους δεσμούς αλληλεγγύης.
Σε καλούς καιρούς – οι οποίοι, κατά ειρωνικό τρόπο, περιλαμβάνουν περιόδους βαθιάς κρίσης, επειδή τότε, ακολουθώντας τον ιδρυτή της Ζαν Μονέ, η ΟΝΕ κάνει τολμηρά βήματα – μπορεί να φαίνεται έτσι.
Αλλά στην περίοδο μεταξύ των καλών καιρών και των κρίσεων, όταν οι αντιφάσεις συσσωρεύονται, η απόκλιση φαίνεται να μεταμορφώνεται από υγιή ποικιλομορφία σε καταστροφικό καθεστώς ανταγωνισμού με εθνοκεντρικά υπόγεια ρεύματα.
Καθίστε αναπαυτικά και περιμένετε προτάσεις από τον ελληνικό ταμπλόιντ Τύπο να πουλήσει η Γερμανία την Πύλη του Βρανδεμβούργου ή να ιδιωτικοποιήσει τα ταξίδια με πλοίο στον Ρήνο.
Πρώτα ως τραγωδία, μετά ξανά ως τραγωδία
Η ιστορία, φυσικά, δεν επαναλαμβάνεται ποτέ. Παρόλο που τα υποκείμενα διαρθρωτικά προβλήματα μπορεί να εξακολουθούν να υπάρχουν, το πλαίσιο των σημερινών και των επικείμενων εντάσεων είναι πολύ διαφορετικό απ’ αυτό που ήταν πριν δύο δεκαετίες.
Η κληρονομιά της πανδημίας και η προσδοκία της πράσινης μετάβασης, η νέα γεωπολιτική και γεωοικονομική τάξη πραγμάτων με μια ρεβανσιστική Ρωσία, μια ανανεωμένη Κίνα και τις απρόβλεπτες ΗΠΑ θα διαμορφώσουν ένα μεγάλο μέρος αυτής της επερχόμενης κρίσης.
Η ιστορία, ωστόσο, ρίχνει φως στο σήμερα: μπορεί τελικά να επαναληφθεί, πρώτα ως τραγωδία και μετά πάλι, όχι ως φάρσα, αλλά ως μια διαφορετική τραγωδία.
